10 Fatti Interessanti dwar Haiti

Fatti mgħaġġla dwar Haiti:

• Popolazzjoni: Madwar 11.6 miljun ruħ.
• Kapitali: Port-au-Prince.
• Lingwi Uffiċjali: Kreol Haitjan, Franċiż.
• Munita: Gourde Haitjan (HTG).
• Gvern: Repubblika unjtarja semi-presidenzjali.
• Reliġjon Ewlenija: Kristjaneżmu (prinċipalment Kattoliku Ruman).
• Ġeografija: Haiti tokkupa t-tielet tal-punent tal-gżira ta’ Hispaniola fil-Karibew. Hija kkaratterizzata minn katini ta’ muntanji, widien fertili, u pjanuri kostali.

Fatt 1: Haiti hija kkaratterizzata mit-terren muntanjuż tagħha

Il-ġeografija ta’ Haiti hija ddominata minn diversi katini ta’ muntanji, li jitmexxew madwar ħafna mill-pajjiż u jikkontribwixxu għall-pajsaġġ divers tiegħu. L-aktar katina ta’ muntanji prominenti hija l-Massif de la Hotte fil-parti tal-lbiċ tal-pajjiż, li tinkludi l-Pic la Selle, l-ogħla qċaċa ta’ Haiti, li tilħaq għoli ta’ 2,680 metru (8,793 piedi) ‘il fuq mil-livell tal-baħar.

Minbarra l-Massif de la Hotte, Haiti hija wkoll dar tal-Massif du Nord fil-parti tat-tramuntana tal-pajjiż, il-Massif de la Selle fir-reġjun ċentrali, u katini oħra iżgħar ta’ muntanji u għoljiet mifruxa madwar kollox. Dawn iż-żonijiet muntanjużi huma kkaratterizzati minn għoljiet mgħaġġla, widien profondi, u terren iebes, li jagħmilhom diffiċli biex jingħabru u jitkultivaw.

It-terren muntanjuż ta’ Haiti għandu implikazzjonijiet sinifikanti għall-iżvilupp tal-pajjiż, inkluż l-agrikoltura, it-trasport, u l-urbanizzazzjoni. Filwaqt li l-muntanji jipprovdu riżorsi naturali importanti, bħall-ilma, minerali, u bijodiversità, huma wkoll jippreżentaw sfidi f’termini ta’ aċċess għall-art, żvilupp tal-infrastruttura, u konservazzjoni ambjentali.

Fatt 2: Haiti hija ex-kolonja Franċiża u l-ewwel pajjiż li abolixxa l-iskjavitù

L-istorja ta’ Haiti bħala kolonja Franċiża tmur lura sas-seklu 17 meta l-kolonisti Franċiżi stabbilixxew pjantazzjonijiet u importaw Afrikani skjavi biex jaħdmu fuq pjantazzjonijiet ta’ zokkor, kafè, u indigu. Il-kundizzjonijiet għall-persuni skjavi kienu brutali, u dan wassal għal numru ta’ rivolti u qawmiet.

Ir-Rivoluzzjoni Haitjana (1791-1804) kienet mumenti kruċjali fl-istorja tad-dinja, peress li wasslet għat-tneħħija tal-ħakma kolonjali Franċiża u l-istabbiliment ta’ Haiti bħala repubblika indipendenti. L-Afrikani skjavi, immexxija minn mexxejja bħal Toussaint Louverture, Jean-Jacques Dessalines, u Henri Christophe, ġġieldu kontra l-forzi Franċiżi u fl-aħħar iddikjaraw l-indipendenza fl-1 ta’ Jannar, 1804.

L-indipendenza ta’ Haiti ma nnifsetx biss it-tmiem tal-koljonaliżmu Franċiż fuq il-gżira iżda wkoll l-abolizzjoni tal-iskjavitù, u dan jagħmel lil Haiti l-ewwel pajjiż fid-dinja li abolixxa formalment l-iskjavitù u stabbilixxa stat-nazzjon immexxu minn persuni li qabel kienu skjavi. Dan il-kisba storiku kellu implikazzjonijiet profondi għall-ġlieda kontra l-iskjavitù u l-koljonaliżmu madwar id-dinja, u ispirat movimenti għall-ħelsien u l-ugwaljanza madwar l-Amerikas u lil hinn.

Fatt 3: Mużew f’Haiti għandu ankra minn vapur ta’ Columbus

MUPANAH, magħruf ukoll bħala l-Mużew tal-Pantheon Nazzjonali Haitjan, huwa mużew dedikat għall-istorja, kultura, u wirt Haitjan. Huwa jinsab fl-ex-palazz presidenzjali u juri kollezzjoni diversa ta’ artifatti, dokumenti, opri tal-arti, u oġġetti storiċi relatati mal-passat ta’ Haiti.

Wieħed mill-artifatti notevoli espoști f’MUPANAH huwa ankra li jingħad li kienet tappartjeni għal wieħed mill-vapuri ta’ Christopher Columbus. Columbus għamel l-ewwel vjaġġ tiegħu lejn l-Amerikas fl-1492, u Haiti (dak iż-żmien magħrufa bħala Hispaniola) kienet waħda mill-gżejjer li ltaqa’ magħhom matul l-ispedizzjoni tiegħu.

L-ankra hija tifkira tanġibbli tal-istorja kolonjali ta’ Haiti u l-konnessjoni tagħha mal-istorja usa’ tal-esplorazzjoni u kolonizzazzjoni Ewropea fl-Amerikas. Hija sservi bħala simbolu tal-laqgħat bejn il-popli indiġeni u l-esplorazzjoni Ewropea, kif ukoll il-mewġiet sussegwenti ta’ kolonizzazzjoni u sfruttament li segwew.

Fatt 4: Haiti esperjenzat deforestazzjoni estensiva

Id-deforestazzjoni kienet kwistjoni ambjentali sinifikanti f’Haiti għal għexieren ta’ snin, immexxi minn fatturi bħaż-żieda fil-popolazzjoni, l-espansjoni agrikola, il-qatgħa tas-siġar, il-produzzjoni tal-faħam, u prattiki ta’ użu tal-art mhux sostenibbli. Il-konsegwenzi tad-deforestazzjoni kienu severi, u wasslu għall-erożjoni tal-ħamrija, it-telf tal-bijodiversità, id-degradazzjoni tal-baċini tal-ilma, il-produttività agrikola mnaqqsa, u żieda fil-vulnerabbiltà għal diżastri naturali bħall-għargħar, il-każek tal-art, u n-nixfa.

Skont l-istimi, Haiti tilfet madwar 98% tal-kopertura oriġinali tal-foresti tagħha, u ħalliet biss fdalijiet żgħar ta’ foresti mifruxa madwar il-pajjiż. L-aktar żonijiet bi deforestazzjoni kbira huma fir-reġjuni tal-punent u t-triq, fejn id-densità tal-popolazzjoni hija l-ogħla u l-attivitajiet agrikoli huma l-aktar intensi.

Fatt 5: Haiti hija dar tal-aktar għar fond fil-Karibew

L-għar, magħruf bħala “Grotte Marie Jeanne” jinsab fil-parti tal-lbiċ ta’ Haiti, ħdejn il-belt ta’ Port-à-Piment fid-dipartiment ta’ Sud. Grotte Marie Jeanne hija magħrufa fost dawk li jesploraw l-għerien għall-fond impressjonanti tagħha, li tkejjel iżjed minn 478 metru (1,568 piedi) fond.

L-esplorazzjoni ta’ Grotte Marie Jeanne bdiet fid-disgħinijiet, u spedizzjonijiet sussegwenti żvelaw in-netwerk kumpless tagħha ta’ passaġġi, kmamar, u formazzjonijiet taħt l-art. Il-fond tal-għar, flimkien mal-karatteristiċi ġeoloġiċi u l-ekosistemat uniku tiegħu, jagħmluha sit sinifikanti għar-riċerka xjentifika u l-esplorazzjoni.

Fatt 6: It-terremot tal-2010 f’Haiti kien wieħed mill-aktar diżastri naturali devastanti fl-istorja reċenti

Fit-12 ta’ Jannar, 2010, terremot qawwi b’magnitudo ta’ 7.0 laqat ħdejn il-belt kapitali ta’ Port-au-Prince, Haiti. L-epiċentru tat-terremot kien jinsab 25 kilometru biss (16-il mil) fil-lbiċ ta’ Port-au-Prince, u dan irriżulta f’konkussjoni severa u ħsara estensiva madwar iż-żona urbana densament popolata u r-reġjuni tal-madwar.

It-terremot ikkawża distruzzjoni ta’ kuljimkien ta’ bini, infrastruttura, u djar, u ħalla miljuni ta’ nies bla dar u spostaw stmat ta’ 1.5 miljun individwu. In-numru tal-mwiet mit-terremot kien katastrofiku, b’istimi li jvarjaw minn 100,000 sa 230,000 ruħ moqtula, u ħafna oħra mkisra.

L-impatt tat-terremot fuq Haiti kien esaċerbat minn fatturi bħall-kostruzzjoni inadegwata tal-bini, ippjanar urban fqir, infrastruttura dgħajfa, u kapaċità limitata ta’ rispons ta’ emerġenza. L-ekonomija diġà fraġli tal-pajjiż u l-infrastruttura soċjali kienu stressati ħafna mid-diżastru, u dan wassal għal sfidi umanitarji u ta’ rikostruzzjoni fit-tul.

Fatt 7: Haiti għandha bajjiet mill-isbaħ u kosta twila

Il-kosta ta’ Haiti testendi madwar 1,771 kilometru (1,100 mil) tul il-Baħar tal-Karibew, u toffri firxa diversa ta’ pajsaġġi kostali, inkluż bajjiet ramlija, xtut tal-blat, u bajjiet pitoreska. Il-pajjiż huwa magħruf għall-bajjiet sbieħ tiegħu, kkaratterizzati minn ilmijiet ċari turquoise, xtut imdaqqsa bil-palm, u veduti xeniċi.

Xi wħud mill-aktar bajjiet magħrufa ta’ Haiti jinkludu:

1. Bajja ta’ Labadee: Tinsab fuq il-kosta tat-tramuntana ta’ Haiti, Labadee hija destinazzjoni ta’ resort privat magħrufa għall-bajjiet pristan tagħha, l-isports tal-ilma, u l-attivitajiet ta’ rikreazzjoni. Il-bajja hija mdawra minn veġetazzjoni tropikali lush u toffri veduti ta’ tmexxija tal-Baħar tal-Karibew.
2. Bajja ta’ Jacmel: Tinsab fil-belt kostali ta’ Jacmel fuq il-kosta tan-nofsinhar ta’ Haiti, Bajja ta’ Jacmel hija magħrufa għaċ-ċena tal-arti vibranti tagħha, l-arkitettura ikkulurita, u l-atmosfera kalma. Il-bajja għandha ramel tad-deheb, ilmijiet kalmi, u promenade pittorésk fuq ix-xatt.
3. Île-à-Vache: Tinsab ‘il barra mill-kosta tal-lbiċ ta’ Haiti, Île-à-Vache hija paradis ta’ gżira kwiet bi bajjiet pristan, bajjiet moħbija, u pajsaġġi tropikali lush. Il-gżira hija destinazzjoni popolari għall-għawm, snorkeling, u rilassament.
4. Bajja ta’ Port-Salut: Iniġġed tul il-kosta tan-nofsinhar ta’ Haiti, Bajja ta’ Port-Salut hija magħrufa għall-qasam twal tagħha ta’ ramel abjad tal-pudina, mewġiet ħeġġa, u nżul tax-xemx ta’ tmexxija. Il-bajja hija mdawra minn palmi tal-ġewż u toffri ambjent serene għall-għawm u x-xemx.

Fatt 8: It-twemmin fil-Voodoo huma qawwija f’Haiti

It-twemmin fil-Voodoo huma mgħarrsa fil-fond fil-kultura Haitjana. Li jiġi mill-Afrika tal-Punent u mħallat ma’ elementi indiġeni Taino u Kattoliċi, il-Voodoo huwa reliġjon uffiċjali f’Haiti. Dan jinvolvi rituali, ċerimonji, u prattiki spiritwali kondotti minn qassisin u qassisin nisa biex jonoraw spirti, ifittxu gwida, u jindirizzaw aspetti varji tal-ħajja. Minkejja l-perċezzjonijiet żbaljati, il-Voodoo mhuwiex dwar maġija sewda iżda konnessjoni spiritwali u komunità. Kien sors ta’ saħħa u reżiljenza fl-istorja Haitjana u jkompli jinfluwenza l-identità, l-arti, u l-kultura Haitjana.

Fatt 9: F’Haiti, l-ewwel mezz ta’ trasport huma karozzi tal-linja antiki

F’Haiti, forom differenti ta’ trasport jintużaw biex jinnavigaw it-terren divers tal-pajjiż u ż-żonijiet urbani. Karozzi tal-linja antiki, ħafna drabi msejħa “tap-taps” huma karozzi tal-linja pubbliċi żebgħin bil-kuluri brillanti u dekorati li jservu bħala mod primarju ta’ trasport għal ħafna Haitjani, partikolarment f’żonijiet urbani u bejn bliet u ibliet. Dawn il-karozzi tal-linja huma tipikament privat u mħaddma u huma magħrufa għall-kuluri vibranti u d-disinji personalizzati tagħhom.

Minbarra l-karozzi tal-linja antiki, modi oħra komuni ta’ trasport f’Haiti jinkludu:

1. Taxis tal-mutur: Taxis tal-mutur, magħrufa bħala “moto-taxis” jew “moto-taxis,” huma wżati ħafna għal vjaġġar ta’ distanza qasira fi ħdan bliet u ibliet. Jipprovdu mod konvenjenti u li jista’ jinxtara biex jinnaviga triqat urbani mikxufa u tilħaq destinazzjonijiet malajr.
2. Minibuses: Minibuses, magħrufa wkoll bħala “car rapides,” huma ikbar minn tap-taps u joperaw fuq rotot fissi bejn bliet u ibliet ewlenin. Huma ħafna drabi mikxufa u jipprovdu għażla ekonomika għal vjaġġar ta’ distanza twila.
3. Taxis: Taxis huma disponibbli f’żonijiet urbani u jistgħu jitħajru fit-triq jew jiġu rranġati permezz ta’ telefonati jew apps mobbli. Huma joffru mod ta’ trasport aktar komodu u konvenjenti għal dawk li huma lesti jħallsu tariffi ogħla.
4. Mixi: F’żonijiet rurali u bliet iżgħar fejn it-trasport bil-mutur jista’ jkun limitat, il-mixi huwa mod komuni biex tmur madwar. Ħafna Haitjani jiddependu fuq il-mixi bħala l-mezz primarju ta’ trasport tagħhom għal distanzi qosra.

Nota: Jekk tippjana li żżur dan il-pajjiż, iċċekkja jekk għandekx bżonn ta’ Liċenzja Internazzjonali tas-Sewqan f’Haiti biex tikri jew issuq.

Fatt 10: Il-kċina Haitjana hija magħrufa għall-platti qawwija u bi togħma

Il-kċina Haitjana hija fużjoni ta’ influwenzi Afrikani, indiġeni Taino, Franċiżi, u tal-Karibew, li tirriżulta f’tradizzjoni kulinarja diversa u vibranti. L-ispzez għandhom rwol ċentrali fil-kċina Haitjana, u ħafna platti huma kkaratterizzati mill-profili ta’ togħma piccante tagħhom.

Xi wħud mill-ispzez u ingredjenti komuni użati fil-kċina Haitjana biex iżidu s-sħana u t-togħma jinkludu:

1. Bżar Scotch bonnet: Dawn il-bżar żgħar u qawwi huma element bażiku fil-kċina Haitjana u jintużaw biex iżidu s-sħana għal platti bħal griot (ħanzir moqli), pikliz (ħaxix imħallat piccante), u sauce ti-malice (zalza tat-tadam piccante).
2. Epis: Din it-taħlita ta’ tħinijiet aromatika hija magħmula minn kombinazzjoni ta’ tewm, basal, bżar, ħaxix (bħal tursin u sagħtar), u ispzez (bħal qaranfil u ġewż moska). Tintuża bħala bażi għal ħafna platti Haitjani, li żżid fond ta’ togħma u sħana.
3. Pikliz: Pikliz huwa kondiment popolari Haitjan magħmul minn kaboċċa maqtugħa, karrotti, basal, u bżar Scotch bonnet, imgarrba f’ħall u spzez. Ħafna drabi jinxtegħel bħala akkumpanjament piccante għal ikel moqli, ross, u fażola.
4. Zalza ti-malice: Zalza ti-malice hija zalza tat-tadam piccante magħmula minn tadam, basal, tewm, bżar Scotch bonnet, u ħall. Komunement tinxtegħel ma’ laħam mixwi, frott tal-baħar, u platti tal-ross biex iżżid is-sħana u t-togħma.
5. Marinades piccanti: Il-marinades Haitjani ħafna drabi fihom taħlita ta’ għasir tal-ċitru, tewm, basal, ħaxix, u spzez, inkluż bżar, biex irattbu u jagħtu togħma lil laħam bħal tiġieġ, ħanzir, u ħut qabel jitnixfu jew jinqlaw.