Markaziy Afrika Respublikasi (MAR) haqida qisqacha ma’lumotlar:
- Aholi soni: Taxminan 5.4 million kishi.
- Rasmiy tili: Fransuz tili.
- Boshqa til: Sango (shuningdek rasmiy til).
- Valyutasi: Markaziy Afrika CFA franki (XAF).
- Hukumat: Unitar yarim prezidentlik respublikasi.
- Asosiy din: Xristianlik (asosan protestant va rim-katolik), mahalliy e’tiqodlar va Islom ham amalda.
- Geografiya: Markaziy Afrikadagi quruqlik mamlakati, shimolda Chad, shimoli-sharqda Sudan, sharqda Janubiy Sudan, janubda Kongo Demokratik Respublikasi va Kongo Respublikasi, g’arbda Kamerun bilan chegaradosh. Landshaft savannalar, tropik o’rmonlar va daryolarni o’z ichiga oladi.
1-fakt: Markaziy Afrika Respublikasi dunyodagi eng kambag’al mamlakatlardan biri
U aholi boshiga YaIM jihatidan eng pastgi o’rinlarda turadi, eng so’nggi raqamlar uni kishi boshiga yillik 500 dollardan pastga joylashtiradi. Qashshoqlik darajasi 71% atrofida, ya’ni aholining ko’pchiligi qashshoqlik chegarasidan pastda yashaydi. MAR iqtisodiyoti asosan tirikchilik qishloq xo’jaligiga bog’liq bo’lib, bu ishchi kuchining ko’pchiligini band qiladi, ammo kam hosildorlik va beqarorlik uning o’sishini cheklaydi.
2-fakt: MAR hozir fuqarolar urushi sharoitida yashaydi
Markaziy Afrika Respublikasi (MAR) uzoq davom etgan beqarorlik va mojaro yashan, ko’pincha 1960-yilda Fransiyadan mustaqillik olganidan beri deyarli doimiy fuqarolar urushi deb tavsiflangan. Mustaqillik olganidan beri mamlakat bir nechta davlat to’ntarishlari va qo’zg’olonlarni boshdan kechirdi, bu esa boshqaruv va rivojlanishni jiddiy buzdi.
2012-yilda Séléka deb nomlanuvchi qo’zg’olonchi guruhlar koalitsiyasi hokimiyatni qo’lga kiritib, Prezident François Bozizé ni ag’darganida katta fuqarolar mojarosi boshlandi. Bu anti-Balaka militsiyalari bilan zo’ravonlikni qo’zg’atdi va keng ko’lamli ko’chish va insonparvarlik inqiroziga olib keldi. 2019-yilgi Xartoum tinchlik kelishuvi kabi ba’zi tinchlik kelishuvlariga harakat qilingan bo’lsa-da, turli qurolli guruhlar o’rtasidagi janglar davom etmoqda. 2024-yil holatiga ko’ra, mojaro bir milliondan ortiq odamni ichki va tashqi siyosat sifatida ko’chirdi va mamlakatning deyarli yarmi asosiy ehtiyojlarini qondirish uchun gumanitar yordamga tayanadi.
3-fakt: Ayni paytda, MAR ulkan tabiiy resurs zahiralariga ega
Markaziy Afrika Respublikasi katta tabiiy resurslarga ega, ammo bular asosan kam foydalanilgan yoki umumiy aholiga foyda keltirmaydigan usulda ekspluatatsiya qilingan. MAR olmos, oltin, uran va yog’och bilan boy va shuningdek neft va gidroenergetika bo’yicha katta salohiyatga ega. Olmoslar ayniqsa muhim bo’lib, MARning eksport daromadlarining katta qismini tashkil qiladi. Biroq, olmos qazib olishning ko’p qismi hunarmandchilik va norasmiy bo’lib, foydalar ko’pincha milliy iqtisodiyotga hissa qo’shish o’rniga qurolli guruhlarga o’tadi.
Ushbu resurslarga qaramay, zaif boshqaruv, korrupsiya va davomiy mojaro MARning tabiiy boyligidan to’liq foydalanishiga to’sqinlik qildi. Zaif infratuzilma va investitsiyalar yetishmasligi ham kon va energetika sektorlarini samarali rivojlantirishni qiyinlashtiradi. Rivojlanishni kuchaytirish o’rniga, MARning resurslari ko’pincha mojarolarni yoqadi, chunki turli qurolli guruhlar resurslarga boy hududlarni nazorat qilish uchun raqobatlashadi. Bu resurslarga boy mamlakat global miqyosda eng kambag’allardan biri bo’lib qolgan paradoksga olib keldi, uning salohiyati milliy o’sish va barqarorlik uchun asosan amalga oshirilmagan.
WRI Staff, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons
4-fakt: Bu tashrif buyurish mutlaqo xavfsiz bo’lmagan mamlakatlar ro’yxatida
AQSh Davlat departamenti va Buyuk Britaniya Tashqi ishlar vazirligi kabi tashkilotlar doimiy ravishda MARga barcha sayohatlardan voz kechishni maslahat berib, uni zo’ravon jinoyatlar, qurolli mojarolar va ishonchli boshqaruv yo’qligi sababli yuqori xavfli manzil deb belgilaydi. Qurolli guruhlar poytaxt Bangui tashqarisida mamlakatning katta qismlarini nazorat qiladi va bu guruhlar o’rtasidagi to’qnashuvlar tez-tez tinch aholini xavf ostiga qo’yadi.
O’g’irlash, talon-taroj va hujumlar odatiy hol bo’lib, ayniqsa hukumat nazorati minimal yoki yo’q bo’lgan hududlarda. Hatto poytaxtda ham xavfsizlik oldindan aytib bo’lmaydigan bo’lishi mumkin. Markaziy Afrika Respublikasidagi Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ko’p o’lchovli Integratsiyalashgan Barqarorlashtirish Missiyasi (MINUSCA) dan yordam tashkilotlari va tinchlik saqlash kuchlari mavjud, ammo ular mamlakat bo’ylab xavfsizlikni kafolatlash olmaydi. Ushbu xavflar tufayli MAR odatda dunyodagi eng xavfsiz bo’lmagan sayohat yo’nalishlari orasida ko’rsatilgan, turizm asosan mavjud emas va sayohatchilarni qo’llab-quvvatlash uchun juda cheklangan infratuzilma mavjud. Agar sayohat hali ham rejalashtirilgan bo’lsa, haydash uchun MARda Xalqaro Haydash Guvohnomasi kerakligini tekshiring – garchi ehtimol sizga qurolli qo’riqlash kerak bo’ladi.
5-fakt: MAR boy biodiversitelga ega katta tegmagan hududlarga ega
Bu hududlar fil, gorilla, leopard va turli primatlar kabi ikonali Afrika turlarini o’z ichiga olgan zich hayvonot dunyosi populyatsiyalari bilan mashhur. Kamerun va Kongo Respublikasi bilan taqsimlangan kattaroq Sangha Trinatsional Parkning qismi bo’lgan Dzanga-Sangha Maxsus Qo’riqxonasi YUNESKO Jahon merosi obyekti bo’lib, ajoyib turlar majmuasiga ega. Bu hudud o’rmon fillari va g’arbiy pasttekislik gorillalari uchun oxirgi qolgan qal’alardan biri bo’lib, noyob yovvoyi tabiatni tomosha qilish imkoniyatlari bilan mashhur.
Mamlakatning biodiversiteti noqonuniy brakonerlik, yog’och kesish va kon qazish faoliyatidan tahdid ostida, ko’pincha zaif tartibga solish va davom etayotgan mojaro tufayli yuzaga keladi. Xavfsizlik xavfi tufayli tabiatni muhofaza qilish harakatlari qiyin bo’lgan, ammo MARning tabiatining ko’p qismining uzoq va rivojlanmagan tabiati ba’zi tabiiy yashash joylarini saqlashga yordam berdi. Agar barqarorlik yaxshilansa, MARning biodiversiteti ekoturizm va barqaror tabiatni muhofaza qilish tashabbuslarini taklif qilish mumkin.
6-fakt: Mamlakatda taxminan 80 etnik guruh mavjud
Eng katta etnik guruhlar Baya, Banda, Mandjia, Sara, Mboum, M’baka va Yakoma kiradi. Baya va Banda eng ko’p sonli bo’lib, aholining muhim qismini tashkil qiladi. Har bir guruh o’zining tillari, urf-odatlari va an’analariga ega bo’lib, Sango va fransuz tillari guruhlar o’rtasidagi muloqotni bog’lash uchun mamlakatning rasmiy tillari sifatida xizmat qiladi.
MARdagi etnik xilma-xillik madaniy boylik manbai, lekin u shuningdek ijtimoiy va siyosiy keskinliklar omili bo’lgan, ayniqsa siyosiy guruhlar etnik yo’nalishlar bo’yicha birlashganda. Ba’zida bu keskinliklar qurolli guruhlar va siyosiy rahbarlar tomonidan bo’linishlarni kuchaytirish uchun foydalanilgan.
7-fakt: Mamlakatning eng baland nuqtasi atigi 1410 metr
Markaziy Afrika Respublikasining eng baland nuqtasi taxminan 1410 metr (4626 fut) balandlikka chiqadigan Ngaoui tog’idir. Mamlakatning shimoli-g’arbida, Kamerun bilan chegarada joylashgan Ngaoui tog’i ikki mamlakat o’rtasida tabiiy chegara hosil qiladigan tepaliklar tizimining bir qismidir. Boshqa Afrika tog’ tizimlariga nisbatan juda baland bo’lmasa-da, bu MAR da eng baland cho’qqi. MARning relyefi asosan plato va past tog’lardan iborat bo’lib, yerning ko’p qismi 600 dan 900 metrgacha balandlikda joylashgan.
Carport, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
8-fakt: MAR Pigmey mahalliy xalqlarining vatani
Markaziy Afrika Respublikasi qisqa bo’yi bilan mashhur Aka kabi mahalliy Pigmey guruhlarining vatanidir. Bu jamoalar asosan MAR ning janubi-g’arbidagi zich tropik o’rmonlarida yashaydi va ov qilish, yig’ish va o’rmon muhiti bilan yaqin aloqaga asoslangan alohida madaniyatga ega. Ko’pgina Pigmey guruhlarida kattalar bo’yining o’rtacha uzunligi 150 santimetrdan kam (taxminan 4 fut 11 dyuym), bu xususiyat ko’pincha ularning o’rmon hayot tarziga mos keladigan genetik va ekologik omillarga bog’liq.
Aka xalqi, Markaziy Afrikadagi boshqa Pigmey guruhlarida bo’lgani kabi, an’anaviy ravishda yarim ko’chmanchi turmush tarzini amalda bo’lib, omon qolish uchun o’rmon haqidagi chuqur bilimlariga tayanadi, jumladan to’r bilan ov qilish va yovvoyi o’simliklar va asal terib olish.
9-fakt: MAR daryolari ko’p va gidroenergetika rivojlanishi uchun salohiyatga ega
Mamlakat zich daryo tarmog’iga ega bo’lib, katta gidroenergetika salohiyatiga ega, ammo uning ko’p qismi rivojlanmagan. Ubangi, Sangha va Kotto kabi mamlakatning daryolari kattaroq Kongo daryosi havzasining bir qismi bo’lib, MAR bo’ylab tabiiy suv manbalari bilan ta’minlaydi. Ishonchli elektr energiyasiga kirishning yo’qligini hisobga olgan holda – hozirda aholining 15% dan kamida energiya mavjud va qishloq hududlarida bu ko’rsatkich 5% dan past – bu daryolardan gidroenergetika uchun foydalanish energiya mavjudligini sezilarli darajada yaxshilashi mumkin.
10-fakt: MAR da dunyodagi eng past umr ko’rish davrlari-dan biri
Markaziy Afrika Respublikasi dunyodagi eng past umr ko’rish davrlari-dan biriga ega bo’lib, hozirda u taxminan 53 yil deb baholanadi. Bu past umr ko’rish davri bir qancha omillar bilan bog’liq, jumladan davom etayotgan mojaro, yomon sog’liqni saqlash infratuzilmasi, yuqori yuqumli kasalliklar darajasi, to’yib ovqatlanmaslik va toza suv va sanitariyaga cheklangan kirish.
Mamlakat bezgak, OIV/OITS, sil va boshqa oldini olish mumkin bo’lgan kasalliklar kabi kasalliklar shu jumladan muhim sog’liqni saqlash muammolariga duch keladi. Bundan tashqari, ona va chaqaloq o’limi darajasi dahshatli darajada yuqori bo’lib, etarli sog’liqni saqlash xizmatlari va malakali tibbiyot xodimlariga cheklangan kirish tufayli kuchayadi.

Published November 02, 2024 • 9m to read