10 Fatti Interessanti dwar il-Libja

Fatti veloċi dwar il-Libja:

• Popolazzjoni: Madwar 7 miljun ruħ.
• Kapitali: Tripoli.
• L-Akbar Belt: Tripoli.
• Lingwa Uffiċjali: Għarbi.
• Lingwi Oħra: Lingwi Berber, Taljan, u Ingliż huma wkoll mitkellma.
• Munita: Dinar Libjan (LYD).
• Gvern: Gvern ta’ unità provviżorju (suġġett għal tibdil minħabba konflitti kontinwi u instabbiltà politika).
• Reliġjon Prinċipali: Islam, prinċipalment Sunni.
• Ġeografija: Jinsab fl-Afrika ta’ Fuq, imdawwar mill-Baħar Mediterran lejn it-Tramuntana, l-Eġittu lejn il-Lvant, is-Sudan lejn il-Lbiċ tal-Lbiċ, iċ-Ċad u n-Niġer lejn in-Nofsinhar, u l-Alġerija u t-Tuneżija lejn il-Punent.

Fattu 1: Il-Libja hija 90% deżert

Il-Libja hija prinċipalment deżert, b’madwar 90% tat-territorju tagħha kopert mid-Deżert ta’ Sahara l-kbir. Dan il-pajsaġġ xerxi vast jiddominaw il-pajjiż, ikkaratterizzat bid-duni tar-ramel, il-pjanuri tal-blat, u veġetazzjoni rara.

Id-Deżert Libjan, parti mid-Deżert ta’ Sahara l-akbar, jinkludi xi wħud mir-reġjuni l-aktar inospitali fid-dinja. Jinkludi formazzjonijiet ġeoloġiċi dramatiċi bħall-Baħar tar-Ramel ta’ Ubari bid-duni tiegħu ta’ impressjoni kbira u l-Muntanji Acacus magħrufa għall-arti tal-blat antika. Il-kundizzjonijiet estremi tad-deżert—sħana intensa matul il-jum, iljieli kiesħa ħafna, u xita minima—joħolqu ambjent diffiċli għall-ħajja.

Fattu 2: Il-Libja għandha waħda mill-akbar riżervi taż-żejt u l-gass ta’ kwalunkwe pajjiż fl-Afrika

Il-Libja għandha xi wħud mill-akbar riżervi taż-żejt u l-gass fl-Afrika, li għandhom rwol kritiku fl-ekonomija tal-pajjiż u l-pożizzjoni tiegħu fis-suq globali tal-enerġija. Hawn xi punti ewlenin dwar ir-riżervi taż-żejt u l-gass tal-Libja:

1. Riżervi taż-Żejt: Il-Libja għandha riżervi taż-żejt komprovati stmati ta’ madwar 48.4 biljun barili, li jagħmluha l-akbar detentur ta’ riżervi taż-żejt fl-Afrika u fost l-ewwel għaxra globalment. Dawn ir-riżervi huma kkonċentrati prinċipalment fil-Baċin ta’ Sirte, li jikkostitwixxi l-maġġoranza tal-produzzjoni tal-pajjiż.
2. Riżervi tal-Gass Naturali: Minbarra r-riżervi sostanzjali taż-żejt tagħha, il-Libja għandha wkoll riżervi sinifikanti tal-gass naturali, stmati ta’ madwar 54.6 trilljun pied kub. Dawn ir-riżervi jinstabu l-aktar fil-partijiet tal-punent u tal-lvant tal-pajjiż, b’żoni ta’ produzzjoni ewlenin li jinkludu l-oqsma ta’ Wafa u Bahr Essalam.
3. Produzzjoni u Esportazzjoni: Is-settur taż-żejt u l-gass tal-Libja huwa xomla ta’ l-ekonomija tagħha, u jirrappreżenta porzjon sostanzjali tal-GDP u d-dħul tal-gvern tagħha. Il-pajjiż jesporta l-maġġoranza taż-żejt u l-gass tiegħu, prinċipalment lejn is-swieq Ewropej. Terminali ewlenin tal-esportazzjoni jinkludu l-portijiet ta’ Es Sider, Ras Lanuf, u Zawiya.

Fattu 3: Kien hemm proġett tal-ilma ambizzjuż ħafna fil-Libja

Il-proġett tar-Rxiel Kbir Magħmul mill-Bniedem (GMMR) tal-Libja jaqqa’ bħala waħda mill-akbar ġestej tal-inġinerija tal-ilma fl-istorja. Din l-impresa kolossali kellha l-għan li tindirizza n-nuqqas akut tal-ilma fil-pajjiż billi testratt ammonti vasti ta’ ilma ta’ taħt l-art mis-Sistema tal-Akwifer ta’ Nubian Sandstone, li jinsab fil-fond taħt id-Deżert ta’ Sahara. L-għan tal-proġett kien li dan ir-riżors prezzjuż jiġi ttrasportat permezz ta’ netwerk estensiv ta’ pajplajns, li jimtedd għal aktar minn 4,000 kilometru, lejn il-bliet kostali popolużi tal-Libja bħal Tripoli, Benghazi, u Sirte.

Inizjat fl-1980s, il-proġett GMMR ġie eżegwit f’diversi fażijiet, bil-ewwel fażi tlestiet fl-1991. Is-sistema ttrasformat drammatikament il-provvista tal-ilma tal-pajjiż, u ppermettiet l-iżvilupp agrikolu f’żoni tad-deżert li qabel kienu qiegh u pprovdiet sors affidabbli ta’ ilma għaċ-ċentri urbani. Dan ittejjeb b’mod sinifikanti l-istandards tal-għixien għal miljuni ta’ Libjani, u jenfasizza l-impatt ekonomiku u soċjali profond tal-proġett.

Fattu 4: Muammar Gaddafi mexxej Libjan maqtul mill-protestanti

Muammar Gaddafi, il-mexxej fit-tul tal-Libja, inqatel mill-forzi rebelli matul il-Gwerra Ċivili Libjana fl-20 ta’ Ottubru, 2011. Gaddafi kien ħakem il-Libja għal aktar minn erbgħin sena minn meta ġie fil-poter f’kolp fl-1969, u stabbilixxa reġim awtoritarju kkaratterizzat minn kontroll strikt fuq il-ħajja politika, il-midja, u l-ekonomija.

Fl-2011, ispirati mir-rivoluzzjonijiet tar-Rebbiegħa Għarbija li qasmu l-Lvant Nofsani u l-Afrika ta’ Fuq, iqumu protesti fil-Libja kontra l-ħakma ta’ Gaddafi. Is-sitwazzjoni malajr eskala fi gwerra ċivili sħiħa bejn il-forzi lojali ta’ Gaddafi u gruppi rebelli. In-NATO ntervena fil-kunflitt, u wettqet attakki mill-ajru kontra l-assi militari ta’ Gaddafi taħt mandat tan-Nazzjonijiet Uniti biex tipproteġi ċ-ċivili.

Wara xhur ta’ ġlieda intensa, il-fortizza ta’ Gaddafi fil-kapitali, Tripoli, waqqgħet għar-rebelli f’Awwissu 2011. Gaddafi ħarab lejn il-belt twelidu ta’ Sirte, fejn kompla jirreżisti l-forzi rebelli. Fl-20 ta’ Ottubru, 2011, Gaddafi nqabad mill-ġellieda tal-Kunsill Nazzjonali ta’ Tranżizzjoni (NTC) hekk kif ipprova jħarrab minn Sirte. Sussegwentement inqatel taħt ċirkostanzi kontroversali, li mmarkaw it-tmiem tal-ħakma tiegħu ta’ 42 sena.

Fattu 5: It-territorji tal-Libja kienu parti minn imperji antiki

Matul l-antikità, il-Libja kienet influwenzata u kkontrollata minn ċivilizzazzjonijiet qawwija differenti, li ffurmaw l-iżvilupp u l-wirt tagħha.

Fis-seklu VII QK, il-Feniċji stabbilixxew insliet mal-kosta Libjana, l-aktar notevoli kienet Cartagni f’dak li llum hu t-Tuneżija. Dawn l-insliet aktar tard saru parti mill-Imperium Cartaginjan, magħruf għall-marin formidabbli u l-prowess kummerċjali tiegħu madwar il-Mediterran. Il-belt ta’ Leptis Magna, li tinsab fil-Libja tal-lum, saret ċentru prinċipali tal-kummerċ u l-kultura taħt il-ħakma Cartaginejana.

Wara l-Gwerer Puniċi, li kkonkludew bid-distruzzjoni ta’ Cartagni fl-146 QK, it-territorji tal-Libja waqgħu taħt il-kontroll Ruman. Ir-Rumani żviluppaw b’mod sinifikanti r-reġjun, partikolarment il-bliet ta’ Leptis Magna, Sabratha, u Oea (Tripoli tal-lum). Dawn il-bliet ffjorew taħt il-ħakma Rumana, u saru ċentri importanti tal-kummerċ, il-kultura, u l-gvernanza. Leptis Magna, partikolarment, hija magħrufa għall-fdalijiet impressjonanti tagħha, inklużi amfiteatru kbir, basilika, u ark ta’ trijunf, li juru l-ħila arkitettonika u tal-inġinerija Rumana.

Wara t-tnaqqis tal-Imperium Ruman, ir-reġjun ġie taħt l-influwenza tal-Imperium Biżantin. Matul il-perjodu Biżantin, strutturi Rumani ħafna ġew ippreservati u użati mill-ġdid, u knisjas Kristjani ġodda u fortifikazzjonijiet inbnew. Il-Biżantini kkontrollaw il-Libja sa l-espansjoni Islamika Għarbija fis-seklu VII WK, li ġabet tibdiliet kulturali u reliġjużi sinifikanti għar-reġjun.

Fattu 6: Il-Libja tiddependi fuq importazzjonijiet tal-ikel

Il-Libja tiddependi ħafna fuq importazzjonijiet tal-ikel minħabba l-klima xotta u t-teren tad-deżert tagħha, li jagħmlu l-agrikoltura fuq skala kbira diffiċli. B’madwar 90% tal-pajjiż kopert mid-Deżert ta’ Sahara, hemm ftit ħafna art li tista’ tiżdara, u n-nuqqas tal-ilma għadu sfida sinifikanti minkejja l-isforzi bħall-proġett tar-Rxiel Kbir Magħmul mill-Bniedem.

L-ekonomija tal-pajjiż, li storjiament kienet tiddependi fuq esportazzjonijiet taż-żejt, wasslet għal nuqqas ta’ investiment fl-agrikoltura. L-instabbiltà politika mill-waqqa ta’ Muammar Gaddafi fl-2011 iddgħajfet aktar il-produzzjoni agrikola u l-katini tal-provvista. L-urbanizzazzjoni rapida u t-tkabbir tal-popolazzjoni żiedu d-domanda għall-ikel, u wiesgħu d-distakk bejn il-produzzjoni domestika u l-konsum.

Fattu 7: Il-Libja għandha 5 siti tal-Wirt Dinji tal-UNESCO

Dawn is-siti jikopru perjodi u ċivilizzazzjonijiet differenti, u juru l-importanza tal-Libja fid-dunjiet antik u medjevali.

1. Sit Arkeoloġiku ta’ Cyrene: Imwaqqfa minn insliet Griegi fis-seklu VII QK, Cyrene saret waħda mill-bliet prinċipali fid-dinja Ellenika. Jinsab ħdejn il-belt moderna ta’ Shahhat, is-sit għandu fdalijiet impressjonanti, inklużi tempji, nekropoli, u teatru ppreservat sewwa, li jillustra l-grandezza tal-belt u r-rwol tagħha bħala ċentru ta’ tagħlim u kultura.
2. Sit Arkeoloġiku ta’ Leptis Magna: Waħda mill-aktar bliet Rumani spettakolari fil-Mediterran, Leptis Magna hija magħrufa għall-fdalijiet ippreservati sewwa tagħha. Jinsab ħdejn il-belt moderna ta’ Al Khums, is-sit jinkludi amfiteatru tal-għaġeb, basilika, u l-Ark ta’ Septimius Severus, li jenfasizzaw l-importanza tal-belt bħala ċentru prinċipali tal-kummerċ u amministrattiv matul l-Imperium Ruman.
3. Sit Arkeoloġiku ta’ Sabratha: Sit Ruman sinifikanti ieħor, Sabratha, li jinsab fil-punent ta’ Tripoli, għandu fdalijiet tal-għaġeb li jħarsu lejn il-Baħar Mediterran. Il-belt kienet post tal-kummerċ Feniċju importanti qabel ma saret belt Rumana li ffjoret. Punti ewlenin jinkludu t-teatru, tempji differenti, u mużajki sbieħ.
4. Siti tal-Arti tal-Blat ta’ Tadrart Acacus: Jinsabu fil-Muntanji Acacus fid-Deżert ta’ Sahara, dawn is-siti fihom eluf ta’ tqaxxir tal-blat u pitturi li jmorru lura għal 12,000 QK. L-arti turi xeni differenti, inklużi annimali, attivitajiet tal-bniedem, u prattiki ċerimonjali, u tipprovdi għarfien prezzjuż dwar il-kulturi preistoriċi tar-reġjun.
5. Belt l-Antika ta’ Ghadamès: Spiss imsejħa l-“Perla tad-Deżert,” Ghadamès hija belt oażi antika li tinsab fil-parti tal-majjistral tal-Libja. Il-belt l-antika għandha arkitettura tradizzjonali ta’ briks tal-ħama, bi passaġġi mgħottija u djar b’ħafna saljieti mfassla biex jiġġieldu l-klima estrema tad-deżert. Ghadamès hija waħda mill-aħjar eżempji ppreservati ta’ inslament tradizzjonali ta’ qabel is-Sahara.

Nota: Jekk tiddeċiedi żżur il-pajjiż, ħu ħsieb is-sigurtà. Iċċekkja wkoll jekk għandekx bżonn ta’ Liċenzja Internazzjonali tas-Sewqan biex issuq fil-Libja.

Fattu 8: Kien hemm darba re fil-Libja

Il-Libja kienet imħakmija mir-Re Idris I mill-1951 sal-1969. Huwa kien instrumentali fl-indipendenza tal-Libja mill-ħakma kolonjali Taljana u l-istabbiliment sussegwenti tar-Renju tal-Libja. Ir-Re Idris I kien jappartjeni għad-dinastija Senussi, ordni politika-reliġjuża Islamika prominenti fl-Afrika ta’ Fuq.

Fl-1969, kolp ta’ stat immexxut minn Muammar Gaddafi, dak iż-żmien uffiċjal żagħżugħ tal-armata, waqa’ ir-reġim tar-Re Idris I. Dan immarkar it-tmiem tal-monarkija fil-Libja.

Fattu 9: Hemm vulkan antik f’żona tad-deżert fil-Libja

Fir-reġjun tad-deżert tal-Libja, jeżisti qasam vulkaniku antik magħruf bħala l-Waw an Namus. Din il-formazzjoni ġeoloġika unika tinsab fil-parti tal-lbiċ tal-lbiċ tal-pajjiż, fid-Deżert Libjan (parti mid-Deżert ta’ Sahara l-akbar). Waw an Namus huwa notevoli għall-karatteristiċi vulkaniċi tiegħu, inklużi kaldera vulkanika mdawra minn flussi tal-lava bazaltika sewda u koni vulkaniċi.

Iċ-ċentru ta’ Waw an Namus hija l-kaldera, li fiha għadira ta’ ilma milħ magħrufa bħala Umm al-Maa. L-isem ta’ din il-għadira jfisser “Omm l-Ilma” fl-Għarbi, u hija kuntrast qawwi mal-pajsaġġ tad-deżert xerxi li jdawwarha. Il-kaldera hija maħsuba li tformiet permezz ta’ attività vulkanika miljuni ta’ snin ilu, għalkemm iż-żmien eżatt tal-eruzzjonijiet u l-evoluzzjoni sussegwenti tagħha għadha suġġett ta’ studju ġeoloġiku.

Fattu 10: Il-Libja għadha mhux post sigur għall-vjaġġaturi

Il-Libja tibqa’ perikoluża ħafna għall-vjaġġaturi minħabba l-instabbiltà politika kontinwa, konflitti armati bejn il-miliċji, u l-preżenza ta’ gruppi estremisti. It-tifsil, it-terroriżmu, u l-vjolenza każwali huma riskji sinifikanti. Ir-ribelljoni ċivili, protesti u dimostrazzjonijiet jistgħu jeskalaw malajr. L-infrastruttura hija affettwata severament, u taffettwa servizzi essenzjali. Il-maġġoranza tal-gvernijiet jagħtu parir kontra kull vjaġġ għal-Libja minħabba dawn il-prekupazzjonijiet serji tas-sigurtà. Il-vjaġġaturi jiffaċċjaw periklu estrem, u ż-żjara ta’ siti storiċi jew kulturali hija impratika u perikoluża.